Chuyên mục: Nghiên Cứu Trao Đổi

VH- Ngày 26.9, Viện Âm nhạc, Học viện Âm nhạc Quốc gia VN đã tổ chức Hội thảo khoa học Quan niệm và cách tiếp cận âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số ở VN và trên thế giới – thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với di sản âm nhạc cổ truyền các dân tộc thiểu số VN hiện nay. Nhiều tiếng chuông đã được các nhà khoa học, nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc học cảnh báo về những ngộ nhận đối với âm nhạc cổ truyền của dân tộc.

Biết rồi khổ lắm nói mãi… và sẽ phải nói nhiều hơn nữa

Hội thảo khoa học này là một hoạt động quan trọng thuộc đề tài khoa học cấp nhà nước Những giải pháp cấp bách nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số ở VN được Ủy ban Dân tộc giao cho Viện Âm nhạc thực hiện. PGS TS Nguyễn Bình Định, nguyên Viện trưởng Viện Âm nhạc, Chủ nhiệm đề tài khẳng định: “Mặc dù cuộc sống của đồng bào các dân tộc thiểu số còn có nhiều khó khăn, hạn chế về điều kiện kinh tế, dân trí, giao thông, cơ sở hạ tầng… nhưng âm nhạc truyền thống của họ vẫn luôn toát lên sự phong phú, đặc sắc. Trong tình hình hiện nay, việc tìm ra các giải pháp phù hợp để bảo tồn và phát huy giá trị di sản âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số nước ta, trước mắt là cho đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 đã được xác định là một nhiệm vụ rất cần thiết”.

Cũng như dân tộc Kinh, 53 dân tộc thiểu số đều có phong tục tập quán, bản sắc văn hóa riêng và đặc biệt là họ sở hữu nền âm nhạc mang sắc thái riêng của từng tộc người… tạo nên nền âm nhạc cổ truyền phong phú được cấu thành từ 54 dân tộc. Bảo tồn âm nhạc cổ truyền của dân tộc là một việc làm quan trọng để bảo tồn bản sắc văn hóa của dân tộc. Từ nhiều năm qua, các cơ quan quản lý văn hóa, các nhà khoa học, nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc học… đã dày công sưu tầm, điền dã, nghiên cứu cũng như tổ chức nhiều hội thảo, tọa đàm khoa học về bảo tồn kho tàng đồ sộ, quý báu này của dân tộc. Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan cho biết: “Hội thảo, báo cáo nhiều đến nỗi có người khi nghe đến cụm từ “bảo tồn và phát huy nghệ thuật dân gian” thì lập tức thốt lên “biết rồi, khổ lắm, nói mãi…”. Dẫu là vậy, nhưng suy cho cùng thì vấn đề bảo tồn vẫn phải nói, còn phải nói và sẽ phải nói nhiều hơn nữa”.

Kho tàng đồ sộ và phong phú của âm nhạc cổ truyền

Âm nhạc dường như có mặt trong mọi sinh hoạt hằng ngày của mọi tộc người thiểu số ở VN. GS.TS Tô Ngọc Thanh ví von rằng, ngay từ trong bụng mẹ, chúng ta đã tiếp cận với âm nhạc văn hóa dân gian qua những câu hát ru của mẹ. Âm nhạc cứ thế lần theo từng năm tháng của đời người, thậm chí đến cả khi trở về với thế giới bên kia thì âm nhạc cũng tiễn đưa với nhạc hiếu, lễ bỏ mả… Trong công cuộc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, âm nhạc của dân tộc những năm qua, nhiều giá trị của văn hóa dân tộc mà cụ thể là thể loại âm nhạc cổ truyền của dân tộc đã được tôn vinh. Có thể kể đến nhiều di sản văn hóa phi vật thể của VN đã được UNESCO vinh danh như: Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên của người Êđê, Gia rai… Hay nghi lễ Then Tày – Nùng – Thái và Xòe Thái đang được xây dựng Hồ sơ đệ trình UNESCO…

Viện Âm nhạc suốt 67 năm qua cũng đã miệt mài tiến hành công tác sưu tầm, nghiên cứu âm nhạc cổ truyền trên cả nước bao gồm cả nhạc hát và nhạc đàn, dân ca, dân nhạc của toàn bộ 54 dân tộc trên cả nước. Nhiều tư liệu, hình ảnh, văn bản… cũng đã được tư liệu, số hóa thành kho dữ liệu đồ sộ của âm nhạc dân tộc ở Viện Âm nhạc để phục vụ công tác nghiên cứu, bảo tồn. Bên cạnh đó, nhiều băng ghi âm cũng đã được Phòng Công nghệ lưu trữ âm thanh của Đài Tiếng nói VN (VOV) bảo tồn, lưu giữ suốt nhiều thập kỷ qua về âm nhạc cổ truyền dân tộc. ThS Nguyễn Quang Vinh, Đài Tiếng nói VN cho biết: “Tính tới tháng 1.2014, chúng tôi đã thống kê có 451 bài hát dân ca các dân tộc thiểu số VN cho người lớn, trong đó có 194 bài dân ca thiểu số lời cổ và 257 bài dân ca thiểu số lời mới. Dân ca thiếu nhi có 70 bài, trong đó có 21 bài dân ca thiểu số lời mới và 49 bài dân ca thiểu số lời cổ”…

Xin đừng ngộ nhận

Đứng trước những biến đổi về môi trường diễn xướng, âm nhạc cổ truyền của các dân tộc thiểu số VN đang đứng trước nhiều thách thức, mai một. Nhà nghiên cứu Nguyễn Vương Hoàng, Viện Âm nhạc đã từng tham gia điền dã, sưu tầm nghiên cứu ở vùng núi phía Bắc nhiều năm qua thảng thốt lo ngại về sự thay đổi hoặc biến mất của không gian diễn xướng dân gian. Cụ thể như loại hình Hát ống (hát giao duyên) của người dân tộc H’Mông tại Chiền Tương, Yên Châu, Sơn La đối mặt với nguy cơ mất đi trong cuộc sống hiện đại hay như dân ca Hò kéo gỗ của những người khai thác lâm nghiệp ở Lệ Thủy, Quảng Bình và Hò sông Mã ở Thanh Hóa hiện cũng không còn mấy ai hát được… Đáng ngại hơn, xu hướng Âu – Tây hóa không chỉ ảnh hưởng tới bộ phận nhạc mới mà nó còn nhiều tác động đến âm nhạc cổ truyền của một số tộc ít người. PGS.TS Nguyễn Thụy Loan chỉ rõ, trong VCD mang tên Độc tấu, hòa tấu nhạc cụ dân gian VN 2 do một số nghệ nhân của một tộc ít người trình diễn bài dân ca của tộc mình trên một nhạc cụ dân gian nhưng có chen cadenza và kết bài theo mô hình D – T rất quen thuộc trong âm nhạc cổ điển phương Tây. Đó là minh chứng rõ nét về sự ảnh hưởng, tác động làm mất đi tính nguyên vẹn của âm nhạc cổ truyền VN dễ làm người nghe và xem ngộ nhận về bản sắc âm nhạc dân tộc cổ truyền…

Lẽ dĩ nhiên, trong bối cảnh mới của đời sống văn hóa nghệ thuật cần có những chính sách, giải pháp mới để bảo tồn và phát huy các giá trị của âm nhạc dân tộc cổ truyền. ThS Nguyễn Thị Hải Nhung, Vụ trưởng Vụ Văn hóa dân tộc, Bộ VHTTDL đề xuất: “Đổi mới phương thức bảo tồn, truyền dạy âm nhạc truyền thống trở thành vấn đề cấp bách”. Gần đây, nhạc sĩ Đặng Hoành Loan đã thử nghiệm đưa lên Youtube một số video trích đoạn lễ then của các thầy then Bế Sơn Chung ở Cao Bằng, Hoàng Đức Dục ở Bắc Kạn và Chu Thị Hồng Vân ở Bắc Giang… đã có kết quả bất ngờ với 5.165 lượt người xem. Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan kiến giải: “Không cần có kế hoạch và giải pháp bảo tồn các hình thức nghệ thuật tín ngưỡng, bởi cộng đồng các dân tộc còn và tôn sùng những tín ngưỡng của họ nên họ tự giữ, tự bảo tồn, tự thực hành”.

(Nguồn: Phúc Nghệ – Báo Điện tử Văn hóa, Bộ VHTTDL)

(Tổ Quốc) – Nhiều ý kiến thiết thực được đưa ra tại Hội thảo khoa học “Văn học Nghệ thuật thành phố Hồ Chí Minh – 30 năm Đổi mới” do Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Tp. Hồ Chí Minh tổ chức sáng nay, 28/9/2017.

Bà Phạm Phương Thảo – nguyên Phó Bí thư thành ủy TP Hồ Chí Minh, nguyên Chủ tịch Hội đồng nhân dân Tp. Hồ Chí Minh, cảnh báo một nguy cơ lớn: “Ta đang bị xâm lăng về văn hóa”. Theo bà, “khi đi vào kinh tế thị trường, với xu thế hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, truyền thông đa phương tiện, văn hóa nghệ thuật có điều kiện phát triển hơn, nhưng thách thức lớn hơn trước sự xâm nhập của văn hóa nước ngoài”. Do đó, “xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” theo yêu cầu đã được chỉ rõ trong nghị quyết 33 – Ban chấp hành Trung ương khóa XI và cũng là nội dung cần được đặc biệt quan tâm.

Đồng quan điểm này, nhạc sĩ Trần Long Ẩn – Chủ tịch Liên hiệp Các Hội Văn học Nghệ thuật Tp. Hồ Chí Minh nêu rõ thực trạng về “sự hụt hẫng về đề tài là vấn đề khó khăn, thách thức hết sức cấp bách, là điều mà không chỉ các nghệ sĩ sáng tác, các cấp lãnh đạo thành phố cần quan tâm để chống lại sự lai căng về văn hóa nghệ thuật”.

Ngay trong trình bày đề dẫn, PGS.TS Trần Luân Kim – Trưởng Ban Lý luận phê bình – Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật TP. Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh mục đích cần thiết của Hội thảo “nhằm tổng kết 30 năm Đổi mới hoạt động văn học nghệ thuật Tp. Hồ Chí Minh, là cơ hội quan trọng điểm lại những đổi thay, những thành tựu to lớn đã đạt được; nhưng cũng là dịp soi rọi những thiếu sót, yếu kém, từ đó rút ra những quy luật vận hành, những bài học kinh nghiệm”. Theo ông, “văn học nghệ thuật chính là tinh túy của văn hóa”. Trên thực tế, việc vận hành theo cơ chế thị trường là quy luật và thực tế khách quan, nhưng “khi đưa mọi thứ vào thị trường” thì các cấp quản lý cần quan tâm đầy đủ hơn nữa đến chiến lược phát triển, vì ứng xử “với văn hóa nghệ thuật phải chú ý đến tính đặc thù”.

Bà Thân Thị Thư – Ủy viên Ban thường vụ thành ủy, Trưởng Ban Tuyên giáo thành ủy TP. Hồ Chí Minh, đặt câu hỏi: Tại sao chúng ta vẫn chưa có nhiều tác phẩm đỉnh cao, những tác phẩm giá trị về tư tưởng, nghệ thuật? Tại sao còn thiếu những khuôn mặt trẻ? Là dịp để mổ xẻ đời sống văn học nghệ thuật, chỉ ra những bất cập cản trở sự phát triển Văn học nghệ thuật của thành phố, đề ra những giải pháp căn cơ, trước mắt và lâu dài nhằm đề xuất cho lãnh đạo thành phố cải tiến, thay đổi về cơ chế, chính sách, quy hoạch, kế hoạch phát triển”. Theo bà, các cấp quản lý cần tới lắng nghe.

Đạo diễn, NSUT, nhà giáo Trần Minh Ngọc đánh giá về “những cái được” hoạt động Sân khấu và khán giả Tp. Hồ Chí Minh với 30 năm tương tác và đổi mới với quá trình 20 năm tồn tại (1986-2006) đã rút ra những kinh nghiệm có ích cho người làm sân khấu để thực hiện “xã hội hóa” với những cố gắng, thành công nhất định nhưng đã và đang bộc lộ những lo ngại khi “sân khấu rơi vào suy thoái – khi khán giả là người tiêu thụ thì sân khấu cũng trở nên tầm thường bởi sự dễ dãi của cả người làm sân khấu lân người xem. Chất lượng nghệ thuật giảm, chất lượng giải trí tăng và sân khấu xuống cấp dần”.

Với băn khoăn chất chứa nhiều ưu tư, tham luận “Xã hội hóa hoạt động văn học nghệ thuật tại Tp. Hồ Chí Minh – từ sức bật thành rào cản” của nhà thơ Lê Tú Lệ – Phó Chủ tịch thường trực Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Tp. Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh tác dụng tích cực của những “hoạt động văn học nghệ thuật theo phương thức xã hội hóa” đứng trước muôn vàn khó khăn. Tuy nhiên, từ quan điểm phát triển và mục tiêu phát triển, bà cũng thẳng thắn góp ý vào Đề cương quy hoạch phát triển ngành văn hóa Thành phố đến năm 2030 do Sở Văn hóa và Thể thao soạn thảo, khi trong đó tuy “6 quan điểm phát triển đều đúng”, nhưng vẫn mang tính chất “dàn mặt trận”, “không có mũi nhọn, không có đột phá” và đó thực ra “chỉ là thụ động phát triển”.

Hội thảo thực sự nóng lên khi chủ tọa đoàn, nhạc sĩ Trần Long Ẩn đề nghị các đại biểu không đọc tham luận đã viết sẵn mà nên tóm lược ý chính và phát biểu tranh luận mở.

Họa sĩ, NGND Uyên Huy – Chủ tịch Hội Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh bức xúc nêu những bất cập hiện có từ lâu giữa chủ thể sáng tác (nghệ sĩ), và chủ thể quản lý (cấp lãnh đạo TP). Thực tế đó là sự nghi ngại (theo ông là vừa “nghi”, lại vừa “ngại”). Có rất nhiều rào cản cần tháo gỡ mà cụ thể ở đây là trách nhiệm của Sở Văn hóa. Rất nhiều vấn đề cần được xem lại cách ứng xử của mình với văn học nghệ thuật. Rất nhiều việc đều tồn đọng: Nhiều tác phẩm tượng đẹp từ các trại sáng tác sao không được đem trưng bày tại thành phố? Tại sao lại thất hứa với các tác giả nước ngoài khi không trưng bày tác phẩm của họ, thậm chí không in cataloge như đã hứa ban đẩu? Tại sao không cho khôi phục nguyên trạng Lăng Bà Chiểu? Vai trò của các Hội Văn học nghệ thuật đã thể hiện nhiều mặt tích cực nhưng thực tế chưa được các cấp quản lý coi trọng đúng mức.

Nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn – Phó Giám đốc Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC), Giám đốc Chi nhánh phía Nam nêu tác dụng công tác thực thi bảo vệ quyền tác giả đã và đang thúc đẩy hoạt động sáng tạo, đóng góp vào sự tăng trưởng kinh tế, phát triển đất nước, tạo hành lang pháp lý an toàn trong thực thi bảo hộ bản quyền tác giả; thúc đẩy quan hệ hợp tác quốc tế, thực hiện cam kết quốc tế về bản quyền; thúc đẩy sự phát triển thị trường theo hướng cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng… và có điều kiện nâng cao, chăm sóc đời sống nghệ sĩ sáng tác.

Nhà văn Vũ Hạnh nêu vấn đề “văn hóa, văn nghệ trước đòi hỏi lớn của quá khứ và hiện tại trước sự bát nháo kéo dài” nhưng “không thấy những sự phản pháo quyết liệt ở trong văn học nghệ thuật”.

Nhà lý luận phê bình Lê Quang Trang nêu rõ đặc điểm “sáng tác chuyển mình”, khi “phương thức mới xuất hiện”, góp phần “hình thành và phát triển nhận thức mới về lý luận” …

PGS.TS Trần Trọng Đăng Đàn và NSND, diễn viên Trà Giang lưu ý Hội thảo về sự kiện cổ phần hóa Hãng phim truyện Việt Nam. Đau đớn nói về thương hiệu của Hãng phim truyện Việt Nam khi cổ phần hóa, các ý kiến đều đặt vấn đề với cung cách ứng xử và sự quan tâm của nhà nước về vấn đề văn hóa nghệ thuật. Đạo diễn Nguyễn Quốc Hưng phó Giám đốc Hãng phim truyền hình TP. Hồ Chí Minh trình bày về “xu thế và những thách thức” của “phim truyện truyền hình thành phố Hồ Chí Minh”.

PGS.TS Nguyễn Thị Mỹ Liêm đặt vấn đề “Phê bình âm nhạc TP. Hồ Chí Minh tồn tại hay không tồn tại?”.Theo bà, nhiều bài viết phê bình toàn những lời có cánh, khen không thật lòng. Những lời phê thường bị phản pháo. Và trên thực tế ở ta vẫn chưa có một nền phê bình thực sự. Đại biểu Nguyễn Thị Cẩm Lệ đề cập “vai trò của ca khúc mang âm hưởng truyền thống trong đời sống âm nhạc thành phố Hồ Chí Minh thời hội nhập”. Ông Lê Xuân Thăng, Phó Chủ tịch Hội Nhiếp ảnh thành phố và Đại tá Đào Văn Sử nhìn lại hoạt động những năm qua và ca ngợi “nhiếp ảnh nghệ thuật của những người lính” – là “ điểm sáng của những năm đổi mới”…

Hội thảo thu hút trên 200 đại biểu tham dự và với gần 40 bài tham luận cùng với nhiều ý kiến phát biểu trực tiếp sôi nổi, đã tổng kết trình bày đánh giá khoa học nhiều mặt về những thành tựu đã đạt được Văn học Nghệ thuật thành phố Hồ Chí Minh.

Kết luận, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật TP. Hồ Chí Minh, nhạc sĩ Trần Long Ẩn đã nêu rõ, đây là Hội thảo đầu tiên với nội dung hết sức cần thiết và đánh giá kết quả của Hội thảo là những đóng góp mang tính khoa học cho đường hướng phát triển văn học nghệ thuật thành phố, góp phần vào thành tựu chung cho vùng và cả nước./.

(Nguồn: Báo Điện tử Tổ quốc, Bộ VHTTDL)

(Tổ Quốc) – Chiều 20/9, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam tổ chức Họp Ban thường vụ. Thứ trưởng Bộ VHTTDL Vương Duy Biên tham dự cuộc họp.

Buổi làm việc đã thông qua các nội dung bao gồm: Hội đồng nghệ thuật báo cáo kết quả giải thưởng năm 2016; báo cáo kế hoạch tổ chức ngày Sân khấu Việt Nam và Lễ kỷ niệm thành lập Hội NSSK Việt Nam; Xin ý kiến Ban thường vụ về việc Thành lập Văn phòng đại diện phía Nam tại TP Hồ Chí Minh; Xin ý kiến Ban thường vụ về Thành lập “Trung tâm tìm kiếm giới thiệu và hỗ trợ tài năng nghệ thuật”; Báo cáo về việc thành lập Quỹ Bảo tồn và Phát triển Nghệ thuật Sân khấu Việt Nam; xin ý kiến về việc Trao kỷ niệm chương và kết nạp Hội viên…

NSND Lê Tiến Thọ – Chủ tịch Hội NSSK cho biết, từ cuối năm 2016, Hội đã kiện toàn công tác Hội đồng Nghệ thuật. Về vở diễn, năm 2016, có 30 vở với 11 đề tài đăng ký giải thưởng. Trong đó, đề tài xã hội có 12 vở, đề tài lịch sử có 8 vở, đề tài nông thôn có 2 vở, đề tài hậu chiến 2 vở, đề tài chiên tranh có 1 vở, đề tài nước ngoài có 1 vở, đề tài dã sử có 2 vở, đề tài chuyển thể có 2 vở, đề tài dân gian có 2 vở, đề tài công an có 1 vở. Hội đồng cũng thống nhất mỗi loại hình sẽ có một huy chương vàng và một huy chương bạc nếu đạt đủ chất lượng.

Thứ trưởng Vương Duy Biên chia sẻ, các tiêu chí của Hội đồng Nghệ thuật cần động viên các nghệ sĩ tham gia sáng tác, biểu diễn. Nếu tiêu chí giống với các cuộc thi của Bộ thì dễ dẫn đến việc trùng giải thưởng. Sân chơi của Hội rất rộng với sự tham gia của rất nhiều đơn vị tại khắp các vùng miền, đặc biệt là các đơn vị nghệ thuật xã hội hóa. Do đó, nên cải tiến các giải thưởng của Hội như chọn ra gương mặt diễn viên xuất sắc, vở diễn xuất sắc… để khuyến khích, động viên các nghệ sĩ.

Kế hoạch tổ chức Ngày Sân khấu Việt Nam và Lễ kỷ niệm 60 năm thành lập Hội NSSK VN dự kiến diễn ra vào 12/8 âm lịch. Phần nghi lễ sẽ diễn ra tại Nhà hát Lớn Hà Nội, phấn tế Tổ và thụ lộc sẽ diễn ra tại Rạp Đại Nam với sự tham gia của các nghệ sĩ.

Cũng tại buổi họp, Ban Thường vụ đã thông qua chủ trương thành lập “Trung tâm tìm kiếm giới thiệu và hỗ trợ tài năng nghệ thuật”, việc trao Kỷ niệm chương và kết nạp Hội viên mới. Trong đó, có 16 nghệ sĩ được xét tặng Kỷ niệm chương vì sự nghiệp sân khấu năm 2017 và 63 nghệ sĩ được xét kết nạp vào Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam năm 2017./.

 

Với phương châm phục hồi, phát triển nghệ thuật truyền thống phải nhằm phục vụ cho cuộc sống đương thời, năm 1956, trong hàng chục viên ngọc của kho tàng truyền thống, Đoàn và Ban Nghiên cứu chèo đã tiến hành lựa chọn để phục hồi lần đầu tiên 3 vở chèo cổ: Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ và Súy Vân theo các tiêu chuẩn cơ bản: là những trò diễn nổi tiếng được nhân dân xưa nay ưa chuộng; thuộc dạng thực nghiệm trên ba lĩnh vực: chỉnh lý, cải biên, viết lại. Và đặc biệt phải có trò diễn phong phú, mô hình nhân vật đa dạng.

Ngay từ khi mới thành lập, Tổ Chèo (trong Đoàn Văn công Nhân dân Trung ương), rồi Đoàn Chèo nhân dân Trung ương, tiền thân của Nhà hát Chèo Việt Nam, đã hội tụ được hầu hết các nghệ nhân tài ba của ngành chèo cả nước như các cụ: Năm Ngũ, Dịu Hương, Trần Thị Hảo, Trùm Thịnh, Trịnh Thị Lan (Cả Tam), Lý Mầm, Hồng Lô, Minh Lý, Thanh Hảo, Khúc Văn Đẩu, Minh Phương. Phạm Thị Lừng (Phẩm), Lệ Hiền, Nguyễn Quang Mai, Lê Văn Ly, Nguyễn Thị Định, Vũ Khắc Bảy, Hoàng Văn Tắc, Nguyễn Phú Quang, Mai Văn Đá… và một lực lượng khá phong phú những cán bộ nghệ thuật những nghệ sĩ chèo trẻ tuổi: các nhà thơ Thế Lữ, Lưu Quang Thuận, Tú Mỡ, Trần Huyền Trân, nhà văn Trần Vượng, các đạo diễn Đặng Đình Hưng, NSND Trần Bảng, Chu Ngọc, Phạm Văn Khoa, Trần Hoạt, các nhạc sĩ Hoàng Kiều, Bùi Đức Hạnh, Nguyễn Xuân Khoát, các NSND Chu Văn Thức, Mạnh Tuấn, Bạch Tuyết, Bùi Trọng Đang, Diễm Lộc, các NSƯT Thúy Lan, Ngô Bích, Thanh Chức…

Chính đội ngũ nghệ nhân, nghệ sĩ ưu tú này đã trực tiếp làm nên những điều kỳ diệu là những vở chèo nổi tiếng từ trong chiến khu Việt Bắc như Tát nước cấy chiêm, chị Trầm, chị Tấm anh Điền… và khi hòa bình lập lại (tháng 1 – 1955) Tổ chèo được chuyển thành Đoàn Chèo Nhân dân Trung ương. Dưới sự chỉ đạo của đạo diễn Trần Bảng (Trưởng đoàn đồng thời kiêm Trưởng ban Nghiên cứu chèo), cùng với nhiệm vụ xây dựng các tiết mục chèo đề tài mới là nhiệm vụ sưu tầm nghiên cứu và khai thác truyền thống.

Ban nghiên cứu Chèo

Với phương châm phục hồi, phát triển nghệ thuật truyền thống phải nhằm phục vụ cho cuộc sống đương thời, năm 1956, trong hàng chục viên ngọc của kho tàng truyền thống, Đoàn và Ban Nghiên cứu chèo đã tiến hành lựa chọn để phục hồi lần đầu tiên 3 vở chèo cổ: Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ và Súy Vân theo các tiêu chuẩn cơ bản: Là những trò diễn nổi tiếng được nhân dân xưa nay ưa chuộng; thuộc dạng thực nghiệm trên ba lĩnh vực: chỉnh lý, cải biên, viết lại. Và đặc biệt phải có trò diễn phong phú, mô hình nhân vật đa dạng.

1. Chỉnh lý

Quan Âm Thị Kính là vở diễn đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ… Tác giả Trần Huyền Trân được giao nhiệm vụ chỉnh lý kịch bản, cùng cộng tác còn có nhạc sĩ Ngọc Chung, các họa sĩ Nguyễn Đình Hàm, Sĩ Ngọc, Quang Phòng… Tất cả các nghệ nhân (Trùm Thịnh, Cả Tam, Minh Lý, Nguyễn Thị Lừng, Trần Văn Linh, Lệ Hiền…) đều vừa nhớ lại vừa sắm vai và truyền nghề cho các diễn viên trẻ. Ê kíp sáng tạo không chỉ làm một việc là ổn định các lớp lang trước hoặc sau cho lôgic; đối chiếu chỉnh đốn các từ các câu trại bẹ hoặc làm sáng tỏ các đoạn lời trò về mặt tình ý cho phù hợp với người xem hôm nay. Mà thực sự là một cuộc đi tìm, khám phá ra những bí ẩn của nghệ thuật bởi những trái tim nghệ nhân nhân hậu và những nghệ sĩ tài năng trẻ đầy tâm huyết với nghề. Sự phân chia màn, lớp một cách logic, sân khấu bừng sáng với cảnh trí ước lệ và phục trang vừa tinh tế vừa rực rỡ và nghệ thuật biểu diễn xuất thần của các diễn viên đã tạo nên một vở diễn chèo (cổ) thành công đến bất ngờ. Vở diễn không phải là kết quả của việc phục hồi, tái tạo đơn giản mà còn là sự sáng tạo của tất cả các thành phần tham dự…

Một cảnh trong vở “Quan Âm Thị Kính”

Sau lần dựng thứ 3 năm (1980) vở diễn Quan Âm Thị Kính đã được nâng cao chất lượng nghệ thuật từ xây dựng chủ đề, chủ đề tư tưởng đến việc đi tìm hình tượng trò diễn, hình tượng các nhân vật… Những mảng diễn hay và độc đáo đã được bảo tồn, phục hồi một cách nguyên vẹn nhất. Thành công của Đạo diễn và ê kíp sáng tạo là biết nhấn mạnh vào số phận, vào lòng nhân ái, từ bi hỉ xả của Thị Kính, không còn là một Thị Kính sướt mướt buồn thảm trong suốt vở diễn. Cũng từ nỗi đau tột cùng khi mất hết hạnh phúc gia đình đã khiến Thị Kính vào chùa giác ngộ nhanh chóng đạo lý nhà Phật. Thị Kính bình thản trở lại và đối xử với người đời bằng tấm lòng từ bi hỷ xả. Đến lần thứ ba dựng lại thì hình tượng nhân vật Thị Kính mới trở nên hoàn chỉnh: Thị Kính không những không thù hận mà còn tự nguyện nuôi dưỡng hạt máu rơi của Thị Màu thành con người. Thị Kính chịu trận đòn oan của làng và rời chùa ra ở mái tam quan không một lời cầu xin than khóc.

Còn về mặt nghệ thuật: vở diễn trở lại lối diễn sân đình của chèo cổ, đưa dàn đế và dàn nhạc cùng biểu diễn trên sân khấu, sử dụng lối ra trò sinh động của truyền thống, lối giao lưu đầy ngẫu hứng với dàn đế, dàn nhạc tạo nên không khí vui chơi hội hè đã đem lại cho vở diễn một hình tượng nghệ thuật bất diệt: Thị Kính từ đám bùn đen vươn lên một bông hoa ngát hương, bùn đen biểu tượng cho một xã hội phong kiến suy đồi đầy rấy những tàn bạo công.

Tấm lòng từ bi hỷ xả của Thị Kính ngời sáng lên giữa một xã hội phong kiến suy tàn, đầy bất công và oan trái. Những nhân vật điển hình cho từng lớp người trong xã hội phong kiến xưa đều được miêu tả rất sống động, rất thực bằng phương tiện diễn tả hát múa của chèo, bằng những hình tượng, những mảnh trò ước lệ cao mang tính biểu trưng và ẩn dụ. Mỗi lớp trò là một khuôn mẫu trong nghệ thuật chèo cổ.

Có thể nói vở Quan Âm Thị Kính qua bàn tay của đạo diễn Trần Bảng và ê kíp sáng tạo đã trở thành một trò diễn mẫu mực nhất. Vở diễn có giá trị không những như một cổ vật còn nguyên vẹn mà nó còn là một trò diễn hay mang tính kinh điển về nghệ thuật chèo. Trở thành một vở diễn truyền thống của nhiều Nhà hát và các đoàn chèo trong cả nước, vở Quan Âm Thị Kính đã được đi biểu diễn trọn vẹn cả vở ở nhiều nước trên thế giới.

2. Cải biên chèo cổ

Là những vở diễn lấy từ tích chèo cổ nhưng được cải biên, thay đổi hẳn lại chủ đề. Tiêu biêu nhất cho khuynh hướng này là vở Súy Vân (năm 1962).

Được cải biên từ vở chèo cổ Kim Nham, vở  Súy Vân ngợi ca sức sống mãnh liệt của người phụ nữ dám đứng lên chống lại sức mạnh của dư luận, của tập quán phong kiến về chế độ đa thê, coi thường người phụ nữ.

Lấy Kim Nham chưa được bao lâu thì Kim Nham lên Kinh thành thi cử, Súy Vân vừa tần tảo lo mọi công việc nhà chồng,vừa mong ngóng chờ đợi chồng trở về. Khi Kim Nham thi đỗ trở về, niềm vui hạnh phúc vừa bừng nở thì Kim Nham hé lộ ra muốn cưới vợ lẽ. Súy Vân vì luôn khao khát hạnh phúc lứa đôi trọn vẹn, nên kiên quyết không chịu, nàng hết lòng khuyên can chồng, nhưng Kim Nham và mẹ chồng một mực không nghe. Thất vọng, nàng lên chùa cầu cứu Phật Bà thì gặp Trần Phương – một gã phong  tình trăng gió – đã âm mưu cùng bà mối lừa Súy Vân. Súy Vân giả dại về đòi li dị với Kim Nham. Khi được tự do, nàng ra bến sông- nơi Trần Phương đã hẹn, nhưng chờ mãi, cuối cùng chú Hề mang thư của Trần Phương đến, Trần Phương đã phụ tình nàng. Uất hận, nàng trẫm mình xuống dòng sông.

Để bảo tồn được những độc đáo của vở Kim Nham cổ, đạo diễn Trần Bảng và đồng nghiệp trước hết tập trung vào vào trích đoạn Vân Dại nổi tiếng, nghiên cứu từng động tác, từng loài hát để tìm ra tính cách và động tác chủ đạo của Súy Vân làm cơ sở cho sự xây dựng các mảng diễn khác. Súy Vân là một tâm hồn mãnh liệt, yêu cuộc sống sôi nổi dám đứng lên chống lại với sức mạnh của dư luận, của tập quán phong kiến. Súy Vân là người con gái mà xã hội phong kiến xếp vào hàng nghịch nữ nhưng trước con mắt của đương thời thì là một tính cách hiếm có, nó như một ngọn đuốc bùng lên trong đêm tối mịt mù của xã hội cũ. Vở diễn đã gìn giữ và phát huy được nhiều mảng trò và làn điệu chèo hay cũng như nhiều loại vai diễn mẫu mực của vở chèo cổ.

Sau hơn nửa thế kỷ, vở Súy Vân (chèo cổ cải biên) vẫn tồn tại và trở thành một trong những tiết mục truyền thống trên sàn diễn Nhà hát Chèo Việt Nam và nhiều Nhà hát, nhiều đoàn Chèo địa phương trong cả nước.

3. Viết lại chèo cổ

Từ tích cổ Lưu Bình Dương Lễ, nhà văn Hàn Thế Du đã viết vở Châu long dệt gấm (sau đổi là Lưu Bình Dương Lễ) đạo diễn Chu Ngọc đã tạo nên một vở diễn trữ tình lãng mạn, giàu chất thơ về một tình bạn cao cả, nhấn mạnh đến vai trò của nàng Châu Long.

Vở “Lưu Bình Dương Lễ’

Viết lại từ tích chèo cổ Trương Viên, nhấn mạnh đến vai trò của viên ngọc gia bảo, tác giả Vinh Mậu năm 1989 cũng viết lại vở cổ với tên Đôi ngọc truyền kỳ, khai thác thêm sự thủy chung của nhân vật Trương Viên bằng cách để cho Trương Viên sau khi thắng trận trở về được Nhà vua tin dùng và được công chúa yêu tha thiết. Lúc Trương Viên dao động, tình cảm hơi ngả về công chúa… viên ngọc chàng mang theo bỗng nhiên mờ đi. Cứ lòng xấu là viên ngọc tối dần. Chính nhờ viên ngọc ấy mà Trương Viên thức tỉnh, nhớ lại tất cả, quyết từ bỏ mọi vinh hoa để trở về tìm mẹ và vợ. Giáo sư,đạo diễn NSND Trần Bảng đã dàn dựng kịch bản này rất thành công trên sân khấu Nhà hát Chèo Việt Nam với một dàn diễn viên cựu phách: NSƯT Thúy Ngần vai Thị Phương; NSƯT Đức Nghiêu vai Trương Viên, NSƯT Thanh Bình vai mẹ Trương Viên… Và mùa thu tháng 9 – 2012, Nhà hát Chèo lại ra mắt vở diễn Trương Viên do đạo diễn Vũ Ngọc Minh dàn dựng với một dàn diễn viên tài năng hát hay, múa đẹp: NSƯT Thùy Dung vai Thị Phương, NSƯT Thanh Mạn vai mẹ Trương Viên, NSTài năng Tuấn Tài vai Trương Viên, NS Ngọc Hưng vai Thừa tướng, NS Trần Hải vai Thổ địa, NS Thúy Hạnh vai Quỷ cái; NS Hương Dịu vai Tiên Mẫu… cũng là các vở diễn lấy nguyên kịch bản chèo cổ chỉ qua chỉnh lý. Đạo diễn đã thành công khi giữ được cho vở diễn một cấu trúc kể chuyện mạch lạc.

Mỗi một êkip sáng tạo ở những thời điểm khác nhau đều có những chủ ý riêng của mình. Tuy nhiên, trong tích hát (kịch bản) câu chuyện về “nàng dâu nuôi mẹ thế gian mấy người” đã là một câu chuyện lạ, cảm động và chan chứa tình yêu thương. Cái sự “lạ” của vở diễn không phải chỉ vì xuất hiện những nhân vật Hổ dữ, Quỷ, Thần linh đầy mầu sắc huyền thoại mà chính là ở những hành động “quên mình” của nhân vật chính. Nó chứng minh điều ngược lại không mấy hay về mối quan hệ “mẹ chồng – nàng dâu” vốn tồn tại dai dẳng từ ngàn xưa. Lòng hiếu thảo lạ lùng của Thị Phương không chỉ là một phẩm chất đạo đức mà còn một nét đẹp Việt nam – sự bình dị, nét đẹp ấy toát lên từ ở tâm hồn, ở tấm lòng của nhân vật. Nó không chỉ làm cảm động được khán giả – những người “trần” bình thường mà còn chinh phục, cảm hóa được cả thần linh

Các nhân vật khác trong vở cũng rất lạ: một quan Thừa tướng vừa oai nghiêm, vừa nhân hậu và có tư tưởng rất tiến bộ về hôn nhân. Ông trao cho con gái và con rể viên ngọc gia bảo như trao biểu tượng của truyền thống yêu thương, thủy chung. Mẹ Trương Viên, một nhân vật lạ không kém. Đó là bà lão nông dân hài hước, rất dân gian, dí dỏm và chan chứa lòng yêu thương mộc mạc chân thành, giống nhưng cũng khác hẳn với trăm nghìn bà mẹ nông dân khác. Nhân vật Quỷ cũng lạ, quỷ hát bài hát của tiên. Nhân vật Hổ hung dữ cũng bỗng hiền từ nhân hậu khi thấy hai mẹ con tranh nhau cái chết về mình. Ông tiên cũng là ông tiên với bầu rượu túi thơ chơi mây chơi gió… sự hài hước giữa các tính cách nhân vật vốn đã tinh túy trong các tích cổ làm cơ sở tạo nên được những lớp diễn lạ, độc đáo.

Sự “lạ” ấy còn được thể hiện trong văn chương, trong ngôn ngữ đối thoại thuần túy dân tộc với đặc tính nôm na, mộc mạc giàu âm điệu hàm chứa ý nghĩa thâm thúy. Dù là chỉnh lý hay viết lại thì hình tượng nhân vật Thị Phương đều đã được khắc họa một cách rõ nét thông qua các trò diễn Gặp Hổ, gặp Quỷ, Sơn thần khoét mắt… Và đặc biệt chú ý đến vai trò của viên ngọc gia bảo, viên ngọc tác động vào sự phát triển của vở diễn.

Một vở nữa khá thành công là vở Nàng Thiệt Thê viết lại từ tích chèo cổ Chu Mãi Thần. Tác giả Lương Tử Đức đã dụng công xây dựng nhân vật Chu Mãi Thần như là hiện thân của một nhân vật nho sinh đẹp nhất trong chèo cổ, quyết vượt lên mọi khó khăn để đạt được mục đích của mình về sự học, Chu Mãi Thần còn xử sự “đúng như một người quân tử” theo cách nói của giáo sư Vũ Khiêu. Bát thuốc ân tình mà chàng sắc cho Thiệt Thê sau lần gặp lại đã khiến nhiều khán giả rơi nước mắt. Nhân vật Thiệt Thê trong vở diễn được khắc họa một cách hồn nhiên, có nét gì đó giống hình tượng một con bướm, nhởn nhơ khoe sắc không biết nghĩ xa xôi gì về tương lai…

Và đó cũng chính là thông điệp mà các tác giả muốn gửi đến khá giả, bài học về một lối sống không có lý tưởng, chỉ vì những ham muốn vật chất tầm thường trước mắt, một cái giá phải trả cho những sai lầm nông nổi lúc tuổi trẻ. Hình tượng Thiệt Thê bỗng đẹp hẳn lên, hằn sâu trong tâm trí người xem – một số phận Thiệt Thê rất Chèo nhưng đầy âm hưởng hiện đại.

Từ thực tế khai thác vở diễn theo khuynh hướng chỉnh lý, cải biên hoặc viết lại các vở chèo cổ, từ góc nhìn văn hóa, những người làm chèo bỗng nhận ra một vấn đề lý luận, đó là vấn đề tiến tới cổ điển hóa nghệ thuật chèo cổ. Đây chính là quá trình đưa nghệ thuật chèo (cổ) bấy lâu vẫn được xác định là sân khấu dân gian lên sân khấu bác học, từ không chuyên lên chuyên nghiệp, từ bình diện dân tộc lên bình diện quốc gia, quốc tế. Con đường này các bậc tiền bối của Nhà hát Chèo Việt Nam đã bước đầu sáng tạo trong từng vở diễn cụ thể, để đạt tới sự hài hòa giữa các yếu tố nghệ thuật, sự mẫu mực về thẩm mỹ,trên cơ sở phát huy được những tinh hoa vốn có của nghệ thuật chèo cổ.

Như thế, trong chặng đường sáng tạo của Nhà hát Chèo Việt Nam 65 năm qua có một điểm nổi bật đó chính là hành trình đi đến cổ điển hóa nghệ thuật chèo (cổ). Những vở diễn mẫu mực được khai thác từ chèo cổ trên không chỉ là niềm tự hào của Nhà hát mà đã giúp cho các thế hệ của Nhà hát có một vốn nghề phong phú, để làm điểm tựa cho những sáng tạo mới luôn đáp ứng được yêu cầu của thời đại. Nghệ sĩ Nhà hát Chèo hôm nay hãy biết gìn giữ và phát huy kho báu này để xứng đáng là một đơn vị nghệ thuật đứng đầu ngành chèo cả nước.

Trần Minh Phượng 

Nguồn: Tạp chí VHNT số 388, tháng 10-2016